مباحثه دربارة ارادة آگاهانه و جبرگرایی در حوزة تصمیم‌گیری انسان، موضوعی است که دستِ‌کم از سال‌های دهة 1980 میلادی، پس از آن‌که پژوهشگر آمریکایی، بنجامین لیبِت، طبیعت فرایندهای مغزی در زمینة تصمیم‌گیری آگاهانه را مورد پژوهش قرار داد، نظر پژوهشگران، روان‌شناسان، فلاسفه و عموم مردم را به خود جلب کرده است. وی در پژوهشی نشان داد که تصمیم‌های آگاهانة شرکت‌کنندگان در خِلال تصمیم‌گیری، توسط فرایندهای مغزی ناآگاهانه آغاز می‌شود و یک موجِ مغزی که نشان‌دهندة فعالیت مغز است، می‌تواند حتّا قبل از آن‌که فرد تصمیمی آگاهانه را گرفته باشد، ثبت شود.
تاکنون، وجود چنین فرایندهای مغزی‌ای به عنوان شاهدی مبنی بر جبرگرایی به حساب آمده است که بر اساس آن، ارادة آزاد چیزی به جز یک توهّم نیست و تصمیم‌های ما نه توسط خودِ آگاهمان، بلکه توسط فرایندهای مغزی ناخودآگاهمان آغاز می‌شود.
اکنون گروهی از پژوهشگران علوم اعصابِ محاسباتی در مرکز Charité’s Bernstein و دانشگاه فنی برلین این موضوع را مورد آزمون قرار داده‌اند که آیا وجود امواج مغزیِ پیش از موعد (اولیه)، به این معناست که تصمیم‌گیریِ پس از آن نیز ناخودآگاهانه بوده و تحت کنترلِ آگاهانه نیست و یا این‌که فرد هنوز هم می‌تواند تصمیم خود را لغو نماید.
به این منظور، پژوهشگران از شرکت‌کنندگان درخواست کردند که در قالب یک بازی، وارد “نبردی تن به تن” با یک رایانه شوند و امواج مغز آن‌ها را در طول مدت بازی با استفاده از دستگاه ثبت نوار مغز (EEG) مورد مشاهده و بررسی دقیق قرار دادند. سپس به یک رایانه که به طور ویژه آموزش دیده بود، این وظیفه محول شد تا با استفاده از داده‌های نوارمغز پیش‌بینی نماید که چه زمانی شرکت‌کننده قصد انجام حرکت دارد و به محض این پیش‌بینی، مانع از حرکت وی شده و با مهارت بر او غلبه نماید.
با در نظر گرفتن نتایج به دست آمده، شرکت‌کنندگان می‌توانند از پیش‌بینی‌ای که بر اساس اندازه‌گیری فرایندهای مغزی خودشان به دست آمده است بگریزند. این یافته می‌تواند شاهدی بر این موضوع باشد که توانایی افراد در اداره و هدایت رفتارشان بسیار بیشتر از آنچه که پیش از این تصور می‌شد، حفظ می‌شود.
به گفتة پژوهشگر ارشد این پژوهش: «تصمیم‌های یک فرد تحت کنترل امواج مغزیِ پیش از موعد نیستند. افراد قادرند به صورت فعالانه در فرایند تصمیم‌گیری دخالت کنند و مانع از انجام یک حرکت شوند. پیش از این، از وجود این امواج مغزی، برای استدلال علیهِ ارادة آزاد استفاده می‌کردند. اکنون پژوهش ما نشان می‌دهد که ارادة آزاد بسیار کمتر از آنچه در گذشته تصور می‌شد، محدود می‌شود. با این وجود، یک “نقطة بی‌بازگشت” در فرایند تصمیم‌گیری وجود دارد که پس از آن امکان لغو حرکت مانند گذشته وجود ندارد.»
منبع: Charité’s Bernstein Center